Амьдралд тохиолдох янз бүрийн нөхцөл байдлаас сэтгэлийн тайван тогтвортой байдал алдагдаж сэтгэл хямрал буюу стресс, түүнээс үүсэх өвчин өнөөдрийн нийгэмд зонхилж байна. Үүнд:
- Сэтгэлийн хөдөлгөөн талаас: Сэтгэлийн тайван амгалан байдал алдагдах, хүлээцгүй, тэвчээргүй, уур бухимдалтай болох, түгшүүрд автах, цочимтгой, аймхай болох, сэтгэл тогтворгүй болох, харамсах сэтгэлд автах, гутарч гуниглах, сэтгэлээр унах, уй гашууд автах, ирээдүйд итгэх итгэл алдрах, арчаагүй үхээнц дорой байдалд орсон мэдрэмж төрөх.
- Танин мэдэхүйн талаас: Анхаарал сарних, бодол санаа орон гаран болох, уймраа болох, шийдвэр гаргах чадвараа алдах, орчны баримжаа хурц үедээ алдрах.
- Төрх үйлийн талаас: Төрх үйл өөрчлөгдөх /унаган болон нийгмийн/, нийгмээс өөрийгөө тусгаарлах, хооллох гэх мэт биологийн хэрэглээний хэв загвар өөрчлөгдөх.
- Бие махбодын талаас: Ядрах, нойр хямрах, хар дарах, толгой өвдөх, толгой эргэх, булчин чичирхийлэх, хөлс гарах, амьсгал түргэсэх, зүрхний цохилт олшрох, цусны даралт ихсэх, огиулах, гүйлгэх, шээс ойр ойр хүрэх, биеэр тууралт гарах, ходоод гэдэсний шархлаа гэх мэт зовиур эмгэг илэрдэг.
Сэтгэл хямрал бол туйлын зовлонтой бөгөөд амьдралаа хянаж чадахгүй болох өөдрөг сэтгэлээ алдах, жаргалыг мэдэрч чадахаа болих шинжийг агуулдаг. Өвчлөх, ажилгүй болох, халдварт өвчин дэгдэх, заримдаа сэтгэцийн хэвийн бус хямралд орох зэрэг нь сэтгэлийн хямралын урьдчилсан байдал болох талтай. Үүнээс “Эрүүл хүн гэж ямар хүнийг хэлэх вэ?” гэх асуулт урган гарч байна.
Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын тодорхойлолтоор эрүүл хүн гэдэг нь бие махбод, сэтгэл зүй, нийгмийн байдал тэгш төвшин байхыг хэлнэ гэж тодорхойлсон бол Уламжлалт анагаах ухааны “Анагаах ухааны дөрвөн үндэс”-д: Өвчний холын уг шалтгаан болох мунхаг (үл ухамсарлахуй) сэтгэлээс ойрын уг шалтгаан болох хүсэл шунал, уур хилэн, тэнэг мунхагт сэтгэл төрж хямралдаагүйгээр хий, шар, бадган, 7 тамир (тунгалаг, цус, мах, өөх, яс, чөмөг, дусал), 3 хир (баас, шээс, хөлс) нь илүүдэж, дутуудаж, буруудаагүй тэнцвэртэй оршихыг эрүүл хэмээн тодорхойлсон байдаг. Тэгэхээр уламжлалт анагаах ухаанд аливаа өвчин эмгэг нь муу сэтгэлээс үүсдэг гэж үздэг байна.
Үүнтэй нэгэн адил орчин үеийн Психосоматик анагаах ухаан нь өвчтөнийг эмээр “бөмбөгдөж” эмчлэх бус, сэтгэл зүй нь биеийн өвчин үүсэх, өвчнийг эмчлэхэд ямар их ач холбогдолтой болохыг ойлгуулж өөрийнх нь сэтгэл зүйгээр эмчлэхийг гол болгож байна. Энэ нь сэтгэл зүйгээ зөв удирдаж сурснаар өөрийгөө зөвхөн эрүүлжүүлээд зогсохгүй ажил амьдрал, ирээдүйгээ ч өөрчлөх чадвартай юм.
Өнөө үед улс төр, нийгмийн байдал, аж амьдрал, янз бүрийн шинэ нян, вирус, халдварт өвчин тахал гэх мэт олон хүчин зүйл хүмүүсийн сэтгэлийг зовоосоор байгаа нь харагдаж байна. Эмнэлгийн байгууллагад хандагсдын 25 хувь нь бие махбодоор эрүүл ч сэтгэлзүйн хувьд олон шалтгаант зовиур тоочиж ирдэг. Тиймээс аливаа өвчнөөс сэргийлэх, эмчлэх, эмчилгээний үр дүнг сайжруулахад сэтгэлзүй чухал ач холбогдолтой гэж орчин үеийн шинжлэх ухаанд үзэж байгаа ч оновчтой арга аргачлал одоогоор гараагүй байна.
Харин уламжлалт анагаах ухаанд сэтгэлийн хямралд орох гол шалтгаан нь “би”-г эрхэмлэх буюу Миниймхийрэн баримтлах үзэл бөгөөд өөрийн бие, сэтгэлийн жаргалыг гаднаас хайдаг. “Би”-г эрхэмлэх гэдэг нь таны хийж байгаа болон хүсэж байгаа зүйл бүтэлгүйтэх, эсвэл ямар нэгэн саад тотгор болоход уурлаж ундууцахыг хэлнэ. Мөн амттай сайхан хоол идэх, үзвэрийн газар хамгийн тухтай суудал авах, хамгийн сайн дүн авах, нөлөөтэй хэн нэгнээр магтуулахыг хичээх зэрэг хүслийг хэлнэ.
Бид бүхэнд байдаг өөрийн амиа бодох энэ өчүүхэн зүйлээс яагаад хамгийн том өвчин болох сэтгэлийн хямрал үүсдэг вэ? Үндсэн 2 шалтгаантай. Нэгдүгээрт, амиа бодох үзлээс хүссэнээ авч чадахгүй болох, хүссэнийг нь болиулвал ихэнхдээ уурлаж бухимддаг. Өөрийнхөө буруу бодол, муу зан араншинг мэдсэн ч дараа нь олонтаа давтсаар байдаг. Гэр орон, ажил, хаана ч амиа бодох нь таныг бусдаас үргэлж хөндийрүүлдэг. Амьдралд тохиолдсон өчүүхэн бүтэлгүй зүйлүүд хуримтлагдсаар өөртөө итгэх итгэлийг доройтуулан, аз жаргалтай байх бололцоогүй болгож, өөртөө харуусах сэтгэлийн хямралын эргүүлгэнд автдаг. Өөрийн амийг бодсоноос сэтгэлийн хямралтай болдог.
Хоёрдугаар шалтгаан нь, амиа бодсоноор аз жаргал гэгчийг төрүүлдэг, өрөөл бусдыг бодох үйлээс хөндийрүүлдэг. Өөртөө хэт төвлөрөх нь бусдад туслах бодол санааг бүрэн хааж, бусдад тустай үйл хийхээ больдог. “Би гунигтай байна”, “Би жаргамаар байна” гэсэн “би” хэмээх өөртөө төвлөрсөн бодол эргэлдсэнээр гэр бүлийн хүмүүс, найз нөхдийнхөө төлөө санаа тавих нүд харалган болж, тэдэнд тус хүргэхээ больдог. Бусдаас хариу асрал хайрыг мэдрэх юмуу бусдыг жаргалтай болгосон сэтгэлийн баясал үүсэхгүй байснаар өөртөө итгэх итгэл улам доройтсоор байдаг. Бусдыг жаргалтай болгосноос үүсэх баясах сэтгэл хэзээ ч сэтгэл ханадаггүй ариун бус жаргалаас тэс өөр зүйл юм.
Бид бүгдээрээ миниймхийрэн баримтлах амиа бодох үзэлтэй бөгөөд уурлахаараа, шунахаараа ухаангүй болчихдог. Ухаангүй сэтгэлээс үүссэн хүсэл шунал, уур, мунхагийн эрхээр амьдарч, түүнд амьдралаа атгуулан бусдыг хайрлах энэрэх сэтгэлээ гээвэл сэтгэл хямралын аймшигт замаар орох аюултай.
Сэтгэлийн хямрал нь зовлон, хамгийн хэцүү зовлон юм. Бид хэн нэгний бурууг заан чичилж, зэмлэх бус, хэрвээ шалтгаан нь өөрийн сэтгэлд байгааг ойлгож чадвал, ерөндөг эм, арга зам нь бас бидний сэтгэлд байдаг. Үүнийг Бурхан багш “Чи өөрөө өөрийнхөө хорлогч дайсан нь, мөн аврагч аврал нь юм” хэмээн номлосонтой адил сэтгэлийн хямралд өртсөн хүмүүсийн өөртөө итгэх итгэл нь сөнөж үгүй болсныг шинэ үеийн гүн ухааны онолууд “Өөрийгөө эхлээд хайрла” үзлээр эдгээхийг эрмэлздэг. Гэхдээ энэ бол шалтгаан болохоос ерөндөг биш.
Энэтхэгийн их бандида Шантидэва “Та жаргалтай болохыг хүсвэл өөрийн жаргалыг хэзээ ч бүү бод, харин бусдын жаргалыг бодоорой” гэж айлджээ. Гэтэл түүнээс “Би өөрийгөө зовлонгоос хамгаалах хэрэггүй гэж үү? хэмээн асуувал Шантидэва “Өөрийгөө хамгаалахыг хүсвэл бусдыг байнга хамгаалах хэрэгтэй” гэж айлджээ. Бурхан багшийн гаргасан жаргалтай болох эмийн жор нь “Өөрийгөө мартан бусдыг хайрлах явдал юм”. Хэдийгээр бусдын хайрыг хүсээгүй байсан ч гэр бүл, ажлын хамт олноо, найз нөхдөө хичнээн их анхааран халамжлах тусам төдий хирээр биднийг хайрладаг. Хамаг амьтдыг халамжлах энэхүү сэтгэлийн хандлага билэг ухаантай хосолбол бид хэзээ ч зовлонг мэдэхгүй.
Бид бага багаар бусдад тусладаг болох хэрэгтэй. Хэлүүлэлгүйгээр хогоо асга, өөрийн тарьсан хогоо өөрөө цэвэрлэ, бусдын гутлыг цэвэрлэ. Хааяа инээмсэглэж бай. Өөрийн амин жаргалын эсрэг сөрөн зогсох хийгээд хамаг төрөлхтний боол, найз хэмээн өөрийгөө зарлах зориг, шийдвэрийг аажмаар үүсгэ. Үүний дараа, телевизээр хөл бөмбөг үзсэнээс илүү гал тогоонд бусдын тарьсан хогийг цэвэрлэх нь таныг аз жаргалтай болгоно. Энэ нь сэтгэлийн хямарлыг арилгаад зогсохгүй, амар амгалангийн зам мөрт оруулна.
Сүүлийн үед дэлхий дахиныг хамарсан Корона вирусын цар тахал тархаж байна. Энэхүү амь насанд хүрдэг өвчин тусчих вий гэж айж эмээн, сэрэмжилж, зарим нэг нь ч тоомжиргүй хандах нь ч байна. Нэг талаас айн эмээж сэрэмжилснээрээ өвчин тусах нөхцлийг багасгаж буй ч, нөгөө талаас “Сэжгээр өвдөж, сүжгээр эдгэнэ” гэдэг шиг хэтэрхий айж эмээснээр айдас үүсч, айдсаас сэтгэлийн стресс үүсэн биеийн дархлаа суларч тухайн өвчин тусах магадлал өндөр болж болох юм. Зарим тоомжиргүй хүмүүс энэ зангаасаа болж өвчин тусаж болох ч нөгөөтэйгүүр стресст автахгүй байж ч болох талтай.
Тэгэхээр бид бодол санаандаа юу бодож, энэхүү 2 туйлшралаас ангидаар өвчин тусахгүй байж болох вэ? “Би”-г эрхэмлэх хувиа хичээсэн бодлоос ангижирч, өрөөл бусдын төлөө сайхан бодол тээх нь үүнээс сэрэмжилж чадна. Бид цар тахлын үед ахуйн ариун цэврийг сахиж, биеийн дархлаа сайжруулах аргыг хэрэглэж, амны маскаа тогтмол зүүхдээ “Би өвчин тусчих вий, халдвар авчих вий…” гэж бодож сэрэмжилж байна. Харин үүний оронд би халдвар авбал миний гэр бүл, үр хүүхэд, хайртай дотны хүмүүс минь яах билээ гэж бусад хүмүүст тараахаас сэрэмжлэхийн үүднээс, бусдыг гэсэн бодол санаа руу чиглүүлбэл зөвхөн өөрийгөө бодох, сэжиглэх, айдсаас хавьгүй илүү уужуу, баясах, зөв сэтгэлийг төрүүлж болно. Энэ нь дан ганц өөрийгөө бодох бодлыг орхиж өрөөл бусдыг бодох бодлоор хандах нь дээрх хоёр туйлшралаас хагацсан зөв бодлыг төрүүлэх юм.
Аливаа хорлол хөнөөл, дайсан, нян вирус, өвчин бидний энэ биеийн гадна бус дотор байгаа бөгөөд ерөндөг эм, аврал ч бидний дотор бий… Бурхан багш “Чи өөрөө өөрийнхөө аврал нь бас дайсан нь” хэмээн айлдсаныг дахин дурьдан санах нь зүйтэй болов уу…
Бусдад Туслахуй Анагаах Ухааны Манба Дацан хийдийн зурхайч лам, АУ-ы магистр Д.Сайнсайхан